“ፓራ ቡላቻ”÷ ቀደምቱ የጋብቻ ስርዓት

“ፓራ ቡላቻ”÷ ቀደምቱ የጋብቻ ስርዓት

በይበልጣል ጫኔ

የጥር ወር በሀገራችን ሠርግ ከሚዘወተርባቸው ወራት መካከል ተጠቃሽ ነው። በተለይ አርሶ አደሩ ምርቱን ከግርዱ ለይቶ ወደ ጎተራው ካስገባ በኋላ÷ አንድም በቂ የዕረፍት ጊዜ ስለሚኖረው÷ በሌላ መልኩም ድግሱን ለማሰናዳት እጅ ስለማያጥረው ወርሃ ጥርን ተመራጭ ያደርገዋል።

በደቡብ ኢትዮጵያ ክልል ወላይታ አካባቢም እንደሌሎቹ ሀገራችን አካባቢዎች የሠርግ ዝግጅት ይበዛል። እናም በዛሬው የባህል አምዳችን÷ በተለይም ቀደም ባሉት ጊዜያት በወላይታ አካባቢ ስለሚከወን ባህላዊ የሠርግ ስነ ስርዓት ልናስነብባችሁ ወደናል።

እንዲህ እንደዛሬው ጋብቻ አፈፃፀም ስነ ስርዓት ዘመናዊ መልክ ከመላበሱ አስቀድሞ÷ በወላይታ አካባቢ የሚዘወተሩ ልዩ ልዩ ባህላዊ የጋብቻ አፈፃፀም ወይም የሠርግ ክዋኔዎች ነበሩ። ከእነዚህም መካከል በቤተሰብ ስምምነት የሚፈፀም ጋብቻ አንዱ ነው።

ይህ የጋብቻ ዓይነት በአካባቢው አጠራር “ፓራ ቡላቻ” ይባላል። በሌላ መልኩም የተጋቢዎችን ፈቃድ መሠረት አድርጎ የሚፈፀም ጋብቻ፣ በጠለፋ የሚፈፀም ጋብቻ፣ በሌላ አገናኝ ወይም አግባቢ የሚፈፀም ጋብቻ፣ እና ውርስ ጋብቻ እንዲሁ በወላይታ ብሄረሰብ ባህላዊ ጋብቻ ውስጥ የሚታወቁ ነበሩ። በዚህ ዕትም የምናየው በቀዳሚነት የጠቀስነውን እና በቤተሰብ ስምምነት ስለሚፈፀመው ጋብቻ ነው።

በቤተሰብ ስምምነት የሚፈጸም ጋብቻ (ፓራ ቡላቻ) በወላይታ ሕብረተሰብ ዘንድ ህጋዊ እና ዘላቂነት አለው ተብሎ ይታመናል፡፡ የጋብቻው ስምምነት በሁለቱ ተጋቢዎች ቤተሰብ በኩል ይፈጸማል፡፡
የወንዱ ልጅ ወላጆች ልጃቸው ለአቅመ አዳም መድረሱን ካረጋገጡ በኋላ÷ ሚስት የምትሆነውን ልጃገረድ ማፈላለግ ይጀምራሉ፡፡ በዚህ ሂደት የጎሳዎች የዘር ሐረግ ቆጠራ በጥንቃቄ ትኩረት ይደረግበታል፡፡ ከዚህ በተጨማሪ የልጅቱ ሙያ፣ ውበትና ጠባይ እንደመስፈርት የሚወሰድ ሲሆን÷ የቤተሰቦቿ የኑሮ ደረጃም ከግንዛቤ ውስጥ ይገባል።

መመዘኛዎቹን የምታሟላ ልጃገረድ ከተገኘች የልጁ አባት ከራሱ ጋር ወደ አራት የሚሆኑ ሰዎችን ይዞ ለሽምግልና ወደ ቤተሰቦቿ ቤት ይሄዳሉ፡፡ ሽማግሌዎቹ ሲሄዱ ከመንገድ እርጥብ ቅጠል ቀንጥሰው ይይዛሉ፡፡ ወደ ቤተሰቦቿ በራፍ እንደደረሱም በያዙት ቅጠል የእግራቸውን አቧራ መታ መታ በማድረግና ጎሮሮአቸውን እንደመሳል እያደረጉ ይቀመጣሉ፡፡ የሴቷን ቤተሰቦች ጠርተው ሰላምታ ከተለዋወጡ በኋላ መታየታቸውን አረጋግጠው ይመለሳሉ፡፡

በአሥራ አምስተኛው ቀንም በተመሳሳይ መልክ መጥተው ይቀመጣል፡፡ ቤተሰቦቿ ወግ አጥባቂ ካልሆኑ ወደ ቤት አስገብተው የመጡበትን ይጠይቋቸዋል፡፡ ወግ አጥባቂዎች ከሆኑ ግን የልጅቱ አባት ሆን ብሎ ከቤት ይጠፋል። ወይም ደግሞ ቤት ውስጥ እያለ ዝም ይላቸዋል፡፡ ሽማግሌዎቹ ተስፋ ባለመቁረጥ አራት አምስት ጊዜ ይመላለሳሉ፡፡ የልጅቱ አባት የጠያቂውን ቤተሰብ ማንነት ካጣራ በኋላ ዝምድናቸውን ካልፈለገው እስከመጨረሻው ወደቤት አይጋብዛቸውም፡፡

ሦስት ጊዜ ተመላልሰው ወደ ቤት እንዲገቡ ካልተጋበዙ የእምቢታ ምልክት መሆኑ ስለሚታወቅ ሽምግልናው ይቆማል፡፡ ቤተሰቦቿ ጋብቻውን የሚፈቅዱ ከሆነ ሽማግሌዎቹ ወደቤት እንዲገቡ ያደርጉና የመጡበትን ይጠይቋቸዋል፡፡ እነሱም በምላሹ፦ “ወይፈናችንን በጊደራችሁ ልንለውጥ መጣን” ይላሉ፡፡ የልጅቱ አባትም በበኩላቸው፦ “ለልዋጭ የደረሰች ጊደር የለንም” ብለው ይመልሷቸውና ስለሁኔታው ከቤተዘመድ ጋር እየተመካከሩ ይቆያሉ፡፡

ሽማግሌዎቹ በአሥራ አምስተኛው ቀን ሲመጡ ቡና ይቀርብላቸዋል፡፡ ከቡና መልስ በጉዳዩ ላይ ከተወያዩ በኋላ ለቃል ማሠሪያ ቀን ቀጠሮ ሰጥተው በዕቱ ሊያመጡ የሚገባቸውን አዘው ይሸኟቸዋል። በቀጠሮው ዕለትም የልጅቱ ቤተሰቦች ማለፊያ የሆነ ባህላዊ ምግብና መጠጥ አዘጋጅተው÷ ከቅርብ ቤተዘመድ እና ጎረቤት ጋር በመሆን ይጠብቋቸዋል፡፡ የልጁ ቤተሰቦችም ቤተዘመድ አስከትለው እና ጉዳዩ ላይ የነበሩ ሽማግሌዎችን ይዘው በመምጣት ግብዣው ላይ ይታደማሉ። የእርስ በእርስ ትውውቅም ያደረጋሉ፡፡ በግብዣው ወቅት የልጁ እና የልጅቱ አባት ጎን ለጎን ተጠጋግተው በመቀመጥ÷ በአንድ ቅል የቀረበላቸውን መጠጥ በአንድ ትንፋሽ በመጠጣት ዝምድናቸውን ያረጋግጣሉ፡፡ ይህ የአጠጣጥ ሥርዓት “ዳጉዋ” ይባላል፡፡

በመቀጠልም ከሽማግሌዎቹ አንጋፋው ወይም ትልቁ ተነስተው የማጫ ምልክት እንዲሆን በልጅቱ እጅ ላይ የብር አምባር ያስሩላታል፡፡ ይህ ሥነ ሥርዓት የዝምድና ልውውጥ (qommo lame) ይባላል፡፡ በሥነ ሥርዓቱ ማሳረጊያ ላይ÷ ከልጅቱ ቤተሰብ ጋር የሠርጉን ቀጠሮ፣ ለቤተሰብና ለልጅቱ የሚያስፈልገውን የጥሎሽ ዓይነትና መጠን ተነጋግረው ይሰነባበታሉ፡፡ የቀጠሮዋቸው ጊዜ እስኪደርስ ጊዜም በሁለቱም ተጋቢዎች በኩል ያሉት ቤተሰቦች ለሠርጉ ዝግጅት እያደረጉ ይቆያሉ። በሠርግ ዝግጅት ወቅት ጉዳዩ የቤተሰብ ብቻ አይሆንም። ቤተዘመድ እና ጎረቤት ሁሉ ይተባበራል፡፡

ደጋሹ ቤተሰብ አስፈላጊውን ሁሉ ለማሟላት የበኩሉን ጥረት ማድረጉ እንደተጠበቀ ሆኖ÷ ለሠርጉ የሚያስፈልጉ ግብኣቶችን ለማሟላት ቤተዘመድን፣ የቅርብ ጎረቤትን እና የውለታ እጅ ያለባቸው ወዳጆቻቸውን የሚፈልጉትን ነገር ማዘዝ በባህሉ የተለመደ ነው፡፡ እናት ለሴት ዘመዶቿና ጎረቤቶቿ ቡሉኮ፣ ጋቢ፣ ነጠላ፣ እስር ቅቤ፣ አይብ… ይዘው ለሠርጉ እንዲተባበሩዋት ትነግራለች፡፡

የልጁ ቤተሰብ ከሠርጉ ዝግጅት ውጪ ለሙሽሪትና ለቤተሰቦቿ የሚሰጥ ጥሎሽ (koytaa) ማዘጋጀት ይጠበቅባቸዋል። ይኼም ለአባቷ የሚሰጥን ቅልብ በሬ፣ ለአባቷ ወይም ለታላቅ ወንድሟ የሚሰጥ ጦር፣ እንስራ ሙሉ ቅቤ፣ ለእናቷ የሚሰጥ በግምት ከአንድ ክንድ ርዝመት በሚበልጥ መጠን በኮባ ቅጠል ተጠቅልሎ ሞላላ ተደርጎ የሚታሰር የአማት እቅፍ ሙሉ ቅቤ፣ ለቤተ ዘመድ ታሳቢ ተደርጎ የሚያዝ ቅቤ … ያካትታል።

ለቤተሰቦቿ ከሚሰጥ ስጦታ ወይም ጥሎሽ ባሻገር÷ ለዚህ ሁሉ ክንውን መነሻ ወይም መሰረት ለሆነችው ሙሽሪት የሚሰጡ ስጦታዎችም አሉ። ለሷ የሚሰጡ ስጦታዎች በዋናነት አልባሳት እና ጌጣጌጦች ሲሆኑ÷ ቡሉኮ፣ ጋቢ፣ ነጠላ፣ የጆሮና የአንገት ጌጥ እና መሰል ነገሮች ተጠቃሽ ናቸው። ከሠርጉ ዕለት ሁለት ወይም ሦስት ቀናት ቀደም ብሎ የአካባቢው ነዋሪዎች ተሰብስበው በደጋሹ በራፍ ዳስ ይጥላሉ፡፡ ምግብ እና መጠጥ ለማዘጋጀት ሴቶች ደፋ ቀና ይላሉ፡፡ ወንዶች ደግሞ ዳስ ከጣሉ በኋላ እንጨት በመፍለጥ እና በተለያዩ ጠንከር ያሉ ስራዎች ይሠማራሉ፡፡

ሠርጉ እየተቃረበ ሲመጣ ሩቅ ያሉ ቤተዘመዶች አስፈላጊውን መሰናዶ አጠናቀው ወደ ድግሱ ቤት ይመጣሉ፡፡ ቅርብ ያሉ ጎረቤቶችም እዚያው እየዋሉ÷ አንዳንዶቹም ውለው እያደሩ ጭምር ዝግጅቱን ያጧጥፋሉ፡፡በዚህ መልኩም ለሠርጉ የሚደረግ ዝግጅትን ያጠናቅቃሉ።

በሠርጉ ዕለትም÷ የሙሽራው ሚዜዎች እና አጃቢዎች በቀጠሮው ሰዓት ይሰበሰቡና በአባቱ ቤት በሚገባ ይጋበዛሉ፡፡ ከዚያም ሙሽሪትን ለማምጣት በየፈረሶቻቸው ላይ ሆነው እየዘፈኑ÷ ሆታ እያቀለጡ ጉዞ ይጀምራሉ፡፡ ሙሽራው “ሀዲያ” (hadya) የተባለውን ጌጠኛ የባህል ሱሪ ታጥቆ ከወገቡ በላይ “አሳራ” የሚባለውን ጥብቆ አላባሽ በመልበስ ነጭ መለስተኛ ጋቢ ደርቦ በእጁ ጦር ይይዛል፡፡

በጉዞ ላይ “ሃያሾ ላሌ” ተብሎ የሚታወቀውን ተወዳጅ የሠርግ ዘፈን ይዘፍናሉ፡፡ የዘፈኑ ይዘትም÷ “እንደጨረቃ የደመቀችዋን ውብ፣ ወገበ ቀጭኗን፣ ተረከዘ ልስልሷን… ልጃገረድ ልናመጣት እየሄድን ነው” የሚል ሀሳብ አለው፡፡ ሽማግሌዎች ከሙሽራው እና ሠርገኞቹ ቀድመው ለሙሽራዋ ቤተሰቦች ጥሎሽ ይዘው ይሄዳሉ። ያመጡትን ጥሎሽም በዝርዝር እያስቆጠሩ ያስረክባሉ።

በአጋጣሚ የተረሳ ወይም የጎደለ ነገር ቢኖር÷ የሙሽሪት ቤተሰቦች ይቆጣሉ። ነገሩ መረር ካለም የሙሽራው ሽማግሌዎች ዋስ ጠርተው በሌላ ጊዜ ያሟላሉ። ርክክቡን እንደጨረሱም ለነሱ ተብሎ የተሰናዳ ባህላዊ ምግብ ተመግበው እድምተኛውን ይቀላቀላሉ።

ሙሽራው ወደ ሠርጉ ቤት ሲቃረብ አራት ፈረሰኞች ቀደም ብለው ደርሰው የ“እየመጣን ነው” ምልክት ይሰጣሉ። ከሙሽሪት ወገን ቀድመው የተዘጋጁ ሁለት ፈረሰኞችም ወጥተው መንገድ እያስከፈቱ ሠርገኞቹ ለችግር ወደ ሠርጉ ቤት እንዲቃረቡ ይረዷቸዋል። ይኼን ጊዜ ሠርገኞቹ ሙሽራውን ልዩ ፈረስ ላይ አስቀምጠው ሽምጥ እየጋለቡ ይገባሉ። አስከትለውም የፈረስ ጉግስ ያሳያሉ። የወንዱ ወገን ለብቻ በባህላዊ የሙዚቃ መሳሪያዎች ታጅቦ ይዘፍናል። ወዲህም የሴቷ ወገን በባህላዊ ዘፈን እና ጭፈራ ለአካባቢው ልዩ ድባብ ያላብሱታል።

ከዘፈን እና ጭፈራው በኋላ÷ ሠርገኞቹ ተፈቅዶላቸው ወደ ሠርጉ ዳስ ይገባሉ። ይበላሉ። ይጠጣሉ። ግብዣው ከተገባደደ በኋላም÷ ሙሽራዋ እንደተሸፋፈነች በጓደኞቿ ታጅባ ወደ ሠርጉ ዳስ ትመጣለች። በዚህ ጊዜ ሙሽራው እና አጃቢዎቹ ተነስተው ይቆማሉ። የሙሽሪት አባትም የልጃቸውን እጅ ይዘው÷ ለሙሽራው እንዲህ ይሉታል፦ “አምኜህ ጮርቃዋን ልጄን ሰጥቼሃለሁ። እንደ’ኔ ያዛት÷ ተንከባከባት” “ምንም ነገር ሳይጎድልባት እንደ እርሶ ልንከባከባት እና ላከብራት ቃል እገባለሁ” ይላል÷ ሙሽራውም በምላሹ። በመቀጠልም ሙሽራው እና ሙሽሪት የወላጆቿን እና የዘመዶቿን ጉልበት ይስማሉ።

ቀድሞ ተዘጋጅቶ የሚጠብቀው ሚዜም ጉልበት መሳሙ እንዳበቃ ሙሽሪትን አዝሎ ወደ ውጪ ይወጣል። በመጀመሪያ ባዝራ ፈረስ ላይ ያስቀምጣታል። ከዚያ አውርዶ በቅሎ ላይ ያወጣታል። ይህም የሚሆነው በባህሉ መሰረት ቅድሚያ በቅሎ ላይ ከተቀመጠች÷ እንደ በቅሎ መሃን ትሆናለች በሚል ስጋት ነው። ሠርገኞቹም ይኸው የይዘናት መጣን ሆታ እያሰሙ÷ ወደ ሙሽራው ቤት ይጓዛሉ።